Araştırmaya Adanmış Bir Ömür, Kevork Pamukciyan
Araştırmaya Adanmış Bir Ömür, Kevork Pamukciyan (1923-1996)
Araştırmaya Adanmış Bir Ömür, Kevork Pamukciyan
Kevork Pamukciyan Kayserili Ermeni bir ailenin çocuÄŸu olarak 23 Åžubat 1923’te Üsküdar’ın Ä°cadiye Mahallesi’nde doÄŸdu. Babası Hacı Mikayel Pamukciyan (1873-1970) 1890’da Ä°stanbul’a gelerek Osmanlı döneminde kumaÅŸ ticareti, Cumhuriyet dönemindeyse kâtiplikle uÄŸraÅŸmıştı. Annesi Hacı Nazeli-Hacıgül Pamukciyan da Kayseriliydi; ilk eÅŸi Dr. Toros Nazlıyan’ı ve kentin Ermeni cemaatinin ileri gelenlerinden olan babası Hacı Mardiros Efendi Lusararyan’ı (1860-1915) Tehcir’de kaybetmiÅŸti.
Ä°lkokulu Üsküdar’daki Nersesyan-Yermonyan Ermeni Okulu’nda bitiren Pamukciyan, daha sonra Kadıköy’deki Saint Joseph Fransız Koleji’ne girerek burada 10. sınıfa kadar okudu.
Kevork Pamukciyan’ın ilk yazısı 1943 yılında Nor Lur (Yeni Haber) gazetesinde yayınlanan “Kaspar Bey Sıkhnabyani Masin” (Kaspar Bey Sinabyan Hakkında) baÅŸlıklı makaledir. Aynı gazetede Prof. Kirkor Kömürciyan hakkında da bir yazısı yayınlanan Pamukciyan’ın bu yıllarda giriÅŸtiÄŸi önemli bir araÅŸtırma da Üsküdar Ermeni Mezarlığı’nda bulunan mezar taşı kitabelerinin derlenmesidir (1942-1945). Pamukciyan daha sonra, 1949’da Edirnekapı ve 1950-1956 yılları arasında Balıklı Ermeni mezarlıklarındaki, toplam iki bin kadar eski ve önemli mezar taşı kitabesini, 1950’den itibaren de Ä°stanbul’daki on kadar Ermeni kilisesinin vaftiz ve vefiyat kayıtlarını derlemiÅŸtir. 1947-1952 yılları arasında yayımlanan haftalık Carakayt (Işın) gazetesinde 1949 yılından itibaren yazıları görülmeye baÅŸlayan Pamukciyan kısa sürede bu derginin sürekli yazarları arasına katılmış ve elli kadar yazısı yayınlanmıştır.
Kevork Pamukciyan’ın Türk okurları tarafından tanınması ReÅŸad Ekrem Koçu’nun Ä°stanbul Ansiklopedisi’yle olmuÅŸtur. Popüler tarihçiliÄŸin önemli isimlerinden olan Koçu Ä°stanbul Ansiklopedisi’ni yayınlamaya iki kez giriÅŸmiÅŸtir. Bunlardan birincisi büyük boy fasiküller halinde Kasım 1944’te yayınlanmaya baÅŸlamıştır. Bu ansiklopedide yer alan Ermenilere iliÅŸkin bazı maddelerdeki hataları fark eden Pamukciyan, Koçu’ya baÅŸvurarak yardımcı olabileceÄŸini belirtmiÅŸ ve 1950 yılından itibaren düzenli olarak yazı vermeye baÅŸlamıştır. Ansiklopedi 1952 yılında maddi sebeplerle yayınını durdurmuÅŸsa da Koçu baÅŸka mali kaynaklar bularak Temmuz 1958 tarihinde daha küçük boyda ve yine fasiküller halinde ansiklopediyi yeniden yayınlamaya baÅŸlamıştır. Kevork Pamukciyan bu ikinci dönemin başından itibaren ansiklopedinin yazı kadrosunda yer almıştır. 1965 yılına kadar düzenli olarak yazı veren Pamukciyan kendi ifadesiyle “bazı maddelerin tamamen dışarıda bırakılmasından, bazılarının ise kuÅŸa çevrilmesinden dolayı, diÄŸer taraftan hariçte hazırlanmakta olan Ermenice eski baskılara ait çok etraflı bir bibliyografyaya devamlı yardımda bulunduÄŸu için” yazılarına ara vermiÅŸ, ansiklopedi de 1973 yılında henüz G harfindeyken yine maddi nedenlerle yayınını sona erdirmiÅŸtir. Pamukciyan’ın Ä°stanbul Ansiklopedisi’ne yazdığı üç yüzü aÅŸkın maddenin konuları ÅŸunlardır: Önemli Ermeni ÅŸahıslar ve aileler, Ä°stanbul’da yayınlanan Ermenice ve Ermeni harfli Türkçe gazete ve dergiler, çeÅŸitli ilçelerdeki Ermeni varlığı, Ermeni mezarlıkları, Ermeni okulları vb.
Kevork Pamukciyan’ın Türkçe ilk makaleleri Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni’nde yayımlanmıştır. Bu dergide 1956-1958 yıllarında yayımlanan dört makalenin ikisi Beyazıt’ta ve Topkapı Sarayı avlusunda bulunan eski darphaneler, diÄŸer ikisi ise 1660 yılında Ä°stanbul’da meydana gelen büyük yangın hakkındadır. 1958 yılından itibaren Türkçe yazılarını yukarıda deÄŸindiÄŸimiz gibi Ä°stanbul Ansiklopedisi’nde yoÄŸunlaÅŸtıran Pamukciyan Ermenice gazete ve dergilerde yazmaya uzun yıllar devam etmiÅŸtir. Pamukciyan’ın makalelerinin yayımlandığı Ermenice süreli yayınlar ÅŸunlardır: AsdÄŸapert (Yıldız Kalesi), Hayasdani Goçnag (Ermenistan Çanı, New York’ta, kırka yakın makalesi yayımlanmıştır), Aysor (Bugün, Paris’te), Dzirani Kodi (GökkuÅŸağı, Boston’da) ÅžoÄŸagat (Işık Damlası), Jamanak (Vakit), Marmara, Ayk (Åžafak), Lıraper (Haberci), Sovedagan Hayasdan (Sovyet Ermenistanı, Erivan’da), Kulis, Baykar (Mücadele), Surp Pırgiç, Yerçanik (Mutlu) salnamesi, ÅžoÄŸagat (Işık Damlası), Sion (Kudüs), Pazmaveb (Venedik), ArmaÅŸ (Montreal), Panper Hamalsarani (Üniversite Habercisi, Erivan’da), Badma-Panasiragan Hantes (Tarih-Felsefe Dergisi, Erivan’da), Lıraper Hasaragagan (Toplumsal Haberci, Erivan’da).
1953’te Kültürel AraÅŸtırmaları TeÅŸvik Cemiyeti’nin kurucuları arasında bulunan ve 1961’de Türkiye Ermenileri Patrikhanesi’nin kuruluÅŸunun 500. yıldönümü ÅŸerefine düzenlenen konferansa katılan Pamukciyan, 1967’den itibaren Patrikhane’de görev alır. Burada, 1967-1977 arasında kütüphane idareciliÄŸi, 1977-1982 arasında genel sekreterlik yapar; 1982’de emekli olduktan sonra da fahri olarak kültür iÅŸleri danışmanlığı görevini sürdürmeye devam eder. 1968-1978 yılları arasında önce ÅžoÄŸagat dergisinin, sonra da Patrikhane salnamesinin editörlüÄŸünü yürütür.
1976’da Ä°TÜ Mimarlık Fakültesi Mimarlık Tarihi ve Restorasyon Enstitüsü’ne, 1983’te ise Hollanda’nın Leiden ÅŸehrindeki Uluslararası Ermeni AraÅŸtırmaları BirliÄŸi’ne üye seçilen Pamukciyan, Beyrut’ta yayımlanan Åžirag dergisinin hazırlamakta olduÄŸu, ancak derginin yayınının sona ermesiyle gerçekleÅŸemeyen “Kevork Pamukciyan Özel Sayısı” için kaleme aldığı 26 Temmuz 1992 tarihli otobiyografisinde bildiÄŸi dilleri ÅŸu ÅŸekilde sıralamıştır: “Ermenice ve Türkçeye çok iyi, Fransızca ve Ä°ngilizceye iyi, Ä°talyancaya kâfi derecede vakıfım. Orta düzeyde Almanca ve Romence, bundan biraz daha az Yunanca, Ä°spanyolca ve Portekizce bilirim. Rusçayı okuyabilmekle birlikte çok az bilirim.”
Ä°stanbul Ansiklopedisi’ne yazmayı kestiÄŸi yıllardan itibaren yeniden Türkçe dergilere yazı vermeye baÅŸlayan Pamukciyan’ın 1980’li yıllara dek yazıları daha çok Hayat Tarih Mecmuası’nda ve Tarih ve Edebiyat Mecmuası’nda yer almıştır. Birbirinin devamı niteliÄŸinde olan bu iki derginin de yayıncısı, Pamukciyan’ın Saint Joseph’teki hocalarından Åževket Rado’dur. Cahit Öztelli’nin 1976 yılında çıkan Uyan PadiÅŸahim adlı derleme kitabına Ermeni harfli Türkçe destanlarla katkıda bulanan Pamukciyan, yine bu dönemde Sıvas Folkloru, Halk Kültürü, Folklor ve Etnografya AraÅŸtırmaları baÅŸlıklı dergi ve yıllıklara da genellikle Ermeni harfli Türkçe metinleri tanıtan makalelerle katkıda bulunmuÅŸtur.
1980’li yıllardan itibaren Kevork Pamukciyan’ın Türkçe makalelerinin çok büyük bir kısmı Tarih ve Toplum dergisinde yayımlanmıştır. Pamukciyan’ın ilk yazısına derginin 1984 Ocak ayında yayına baÅŸlamasından çok kısa bir süre sonra rastlarız. Talat Tekin’in kaleme aldığı “ÇeÅŸitli Alfabelerle Türkçe Yazılar” baÅŸlıklı dizinin Nisan 1984 tarihli 4. sayıda yer alan bölümü “Ermeni Alfabesiyle Türkçe” baÅŸlıklıdır. Hemen iki ay sonra Pamukciyan’ın bir okuyucu mektubu yayınlanır, makaledeki bazı hataları düzeltmekte ve ek bilgilerle katkılarda bulunmaktadır. 11. sayının “Okuyucu Mektupları” sayfasında ise üç ayrı makale hakkında birer paragraflık eleÅŸtiri/katkılarının yer aldığı bir notu yayımlanır. 1985 yılı içinde 13. sayıda yer alan “Botanist ve Dilci Armenak Bedevyan”, 16. sayıda yer alan “Dilci Artin HindoÄŸlu Hakkında” ve 17. sayıda yer alan “Dr. Mikayel Resden ve Dokuz Dildeki Tıp SözlüÄŸü” baÅŸlıklı makaleleriyle artık derginin düzenli yazarları arasına girmiÅŸtir. Bu tarihten itibaren Tarih ve Toplum’un her cildinde ya kapsamlı bir makalesine ya kısa okuyucu mektubuna ya da bir kitabiyat yazısına rastlamak mümkündür. Tarih ve Toplum’da yayımlanan kapsamlı makaleleri arasında özellikle ÅŸunları zikretmek gerekir (yayınlandığı sayı ve yıl parantez içinde verilmiÅŸtir):
“Ermenice Yazma Bir KaynaÄŸa Göre Bursa’nın 1855 Yılı Büyük Depremi” (31/1986), “Kayserili Zartaryan Ailesi ve Kevork Zartaryan Efendi” (34/1986), “Kayserili Karakoçyan Ailesi ve Ünlü Hukuk Bilgini Sarkis Karakoç Efendi” (37/1987), “Ünlü Hassa Ressamı Rapayel ve Eserleri” (40/1987), “Mizahi Hayal Gazetesinin Ermeni Harfli Türkçe Baskısı” (42/1987), “DoÄŸumunun 200. Yıldönümünde Kayserili Hassa Mimarı Ohannes Amira Serveryan” (46/1987), “Divrikli Noradunkyan Ailesi ve Kapriyel Noradunkyan Efendi” (49/1988), “DoÄŸumunun 350. Yılında Eremya Çelebi Kömürciyan” (54/1988), “Ä°zmir’in Büyük Yer Sarsıntıları” (70/1989), “200 Yıl Önce Vuku Bulan Ä°stanbul’un En Büyük Sel Felaketi” (71/1989), “Hassa Mimarı Edirneli Agop Kalfa” (72/1989), “Osmanlı Döneminde Ä°stanbul Sergilerine Katılan Ermeni Ressamlar” (80/1990), “ReÅŸad Ekrem Koçu’dan Hatıralar” (83/1990), “Rahmetli Dedem Rıf’atlû Hacı Mardiros Efendi Lusararyan” (85/1991), “Ä°stanbul Tarihini Yazan Ermeniler” (89/1991), “DoÄŸumunun 125. Yıldönümünde Petrol Kralı Kalust Bey Gülbenkyan” (130/1994), “1893 Kolera Salgını ve 1894 Büyük Depremi” (132/1994), “Ölümünün 100. Yılında Hilal-i Ahmer Kurucusu Dr. Dikran PaÅŸa” (134/1995), “Osmanlı Ä°mparatorluÄŸu’nda Ermeni Nüfusu” (142/1995), “CamcioÄŸlu Ermeni Tercümanlar Ailesi” (143/1995).
Yayına baÅŸladığı 1993 yılından itibaren Müteferrika dergisinde de Ermenice ve Ermeni harfli Türkçe kitaplar hakkında makaleleri düzenli olarak yer alan Pamukciyan’ın, yazılarının yer aldığı Türkçe diÄŸer dergi ve gazeteler ÅŸunlardır: Tarih KonuÅŸuyor, Orman ve Av, Ä°TÜ Mimarlık Fakültesi Mimarlık Tarihi ve Restorasyon Enstitüsü Bülteni, Türk Folkloru-Belleten, Türk Tarih Kurumu Belleteni, Varia Turcica, Åžehir, Cumhuriyet, Arredamento-Dekorasyon, Yeni Yüzyıl, Söz, Ä°stanbul.
Pamukciyan ayrıca, 2. baskısını yayıma hazırladığı Eremya Çelebi Kömürciyan’ın Ä°stanbul Tarihi: 17. Asırda Ä°stanbul (1988) adlı kitabına “Önsöz”, “Kömürciyan Ailesinin Seceresi” ve kitabın çevirmeni Hrand Der Andreasyan’ın biyografisiyle; Cosimo Comidas de Carbognano’nun 18. Yüzyılın Sonunda Ä°stanbul kitabının Türkçe basımına (1993) yazarın biyografisiyle katkıda bulunmuÅŸtur.
Kevork Pamukciyan’ın yukarıda deÄŸindiÄŸimiz ReÅŸad Ekrem Koçu’nun Ä°stanbul Ansiklopedisi dışında katkıda bulunduÄŸu ansiklopediler arasında Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1983-87), AnaBritannica (1988-1990) ve Türk Musikisi Ansiklopedisi (1974) ve Dünden Bugüne Ä°stanbul Ansiklopedisi (1993-1994) de bulunmaktadır. Pamukciyan Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi’nde Türkçe ya da Ermeni harfli Türkçe eserler veren Ermeni âşık, ÅŸair ve yazarlar hakkında maddeler kaleme almıştır. AnaBritannica’ya Ermeni ÅŸahıslar hakkında biyografilerle yaptığı katkılar bu ansiklopedinin yayın kuralları gereÄŸi imzasız yer almış; Yılmaz Öztuna’nın Türk Musikisi Ansiklopedisi’ne Ermeni besteciler hakkında yaptığı katkılar nedeniyle ise adı çevirmen olarak geçmiÅŸtir. Tarih Vakfı-Kültür Bakanlığı yayını Dünden Bugüne Ä°stanbul Ansiklopedisi’ne yazdığı yazılar, Ä°stanbul Ermenilerinin tarihini aktardığı “Ermeniler” maddesi, “Depremler” maddesinin “Osmanlı Dönemi” bölümü ve “Amiralık” maddesi gibi birkaç madde dışında yine önde gelen Ermeni ÅŸahıslar hakkında biyografilerdir.
Pamukciyan’ın yayımlanmış Ermenice çalışmaları arasında ÅŸunlara özellikle deÄŸinmek gerekir: “Agıntsi Hin Kertasdanner u Temker” (EÄŸinli Eski Aileler ve Simalar, Toros Azadyan’ın Agın [EÄŸin] adlı çalışması içinde, 1956); ÅžoÄŸagat (1970’ten itibaren yıllıkların hemen bütün yazıları Pamukciyan tarafından kaleme alınmıştır); “Madenakidutyun Hanrabedagan Hisnamya Şırçani Ä°stanbulahay Kırki” (Cumhuriyet’in 50 Yılında Ä°stanbul’da Ermenice Kitaplar Bibliyografyası, ÅžoÄŸagat 1976-1978 yıllığı içinde); Hagop Nalyan Badriark (1706-1764) Giyankı, Kordzerı yev AÅŸagerdnerı (Patrik Hagop Nalyan: Hayatı, Faaliyetleri ve ÖÄŸrencileri, 1981); Hovhannes Badriark Golod (1678-1741) yev ir AÅŸagerdnerı (Patrik Hovhannes Golod ve ÖÄŸrencileri, 1984); Badmutyun Hıragizman Gosdantnubolso: 1660 Darvo (Eremya Çelebi Kömürciyan’ın 1660 Yılı Ä°stanbul Yangını Tarihi’nin notlandırılarak yayına hazırlanması, 1991).
Aslında Kevork Pamukciyan’ın bibliyografyalarda görünmeyen katkıları da kendi imzasıyla çıkan yazıları kadar önemlidir. Ermenice bilmeyen, Ermeni tarih ve kültürüne vakıf olmayan tarihçiler, gazeteciler ve yayıncıların bu konularda ilk baÅŸvuru kaynağı Pamukciyan olmuÅŸtur. Sadece Türkiye’den deÄŸil dünyanın baÅŸka yerlerinden de araÅŸtırmacıların sık sık ziyaret edip bilgi aldığı Pamukciyan’ın çalışmalarının önemli bir kısmı bu kiÅŸilere malzeme toplamakla geçmiÅŸtir. Onlarca kitap, makale, tezin sunuÅŸ yazısında bu katkılar için teÅŸekkür ifadesi yer almaktadır.
Kevork Pamukciyan 23 Eylül 1996 tarihinde vefat ettiÄŸinde geride bir kısmı yayına hazır bir kısmı ise tamamlanmamış birçok çalışma bırakmıştır.
KAYNAKLAR:
Kevork Pamukciyan, “Kevork Mikayeli Pamukciyan (Otobiyografi)”, Ä°stanbul Yazıları (Ermeni Kaynaklarından Tarihe Katkılar, c. I), yay. haz.: Osman Köker, Aras Yayıncılık, Ä°stanbul, 2002, s. XIII-XVI.
“Kevork Pamukciyan’ın Türkçe Makaleleri”, age, s. LI-LVII.
“Kevork Pamukciyan’ın Ansiklopedilere Yazdığı Maddeler”, age, s. LVIII-LXVIII.
Garo Aprahamyan, “VaÄŸahas u Anpokharineli Gorusd mı: Kevork Pambukciyan (1923-1996)" (Zamansız ve Yeri Doldurulamaz Bir Kayıp: Kevork Pamukciyan), Hayakidagan Darekirk (Armenoloji Yıllığı), Antilyas, 1995-1996, s. 659-670.
Garo Aprahamyan, “Kevork Pambukciyani Madenakrutyun” (Kevork Pamukciyan Bibliyografyası”, (Ermeni Kaynaklarından Tarihe Katkılar’ın IV. cildi için hazırlanmış notlar).
“Kevork Pamukciyan Bibliyografyası 1956-1996 (Tarih ve Toplum’un Dışındaki Makaleler)”, Tarih ve Toplum, no. 153, Eylül 1996, s. 46-47.
www.hyetert.com..alıntıdır....
YORUMLAR