Üsküdar Yenimahalle’de Ermeniler:
Üsküdar Yenimahalle’de Ermeniler:
Üsküdar Yenimahalle’de Ermeniler:
Üsküdar Yenimahalle’de Ermeniler:
Hovhannesyan, 18. yuzyıl sonlarında tamamladığı topoÄŸrafyasında, burada yaÅŸayan ihtiyarları anlattıklarına dayanarak,Surp Garabed Kilisesi’nin bugunku yerinecok yakın bir noktadakucuk bir ÅŸapel olarak inÅŸa edilmiÅŸ olduÄŸunu, bununarka tarafında RumlarınyaÅŸadığı bir mahallenin bulunduÄŸunu, ifade etmektedir Komurciyan’ın
tarihini yayınlayan Torkomyan, 1593 tarihli bir elyazma dua kitabının muhtırasına dayanarak,soz konusu kiliseyi bu kitabın yazıldığı yer olarak zikretmektedir8. Ermenilerin Uskudar’daki varlıklarını doÄŸrulayan en eski yapı Yenimahalle’deki Surp Garabed Kilisesi’dir. Eski Valide Kulliyesi ve daha sonra da Cinili Kulliyesi’nin inÅŸası icin getirilen,Van’lı ve MuÅŸ’lu Ermeni ustalar, Yenimahalle’nin ilk Ermeni sakinleridir ve buyuk olasılıkla
kendi ibadet ihtiyacları icin kucuk ahÅŸap bir kilise-ÅŸapel inÅŸa etmiÅŸlerdir. Ä°lk inÅŸası belki de 1593 oncesine tarihlenebilecek olan bu kucuk kilise, MuÅŸ Surp GarabedKilisesi’nin hatırasını yaÅŸatmak uzere Surp Garabed adıyla kutsanmıştır Bu ahÅŸap kilise, 1617’de daha sonra Patriklik makamına yukselen piskopos Van’lı Zakaria’nın (1627-1640) cabalarıyla yenilenmiÅŸ, 1727 yılında ise Ä°stanbul PatriÄŸi Hovhannes Golod’un onculuÄŸunde ve Sarkis Kalfa adlı Ermeni mimarın eliyle temelden inÅŸa edilmiÅŸtir. 1844’te gosteriÅŸli bir bicimdekagir olarak yapılan kilise, 1887 yılında Yenimahalle’de baÅŸ gosteren buyuk yangında yandığından, bir yıl sonra Matos ve Apik Uncuyan kardeÅŸlerin maddi desteÄŸiyle cok daha gorkemli bir tasarımla bina edilmiÅŸ ve kutsanarak ibadete acılmıştır. Ä°. Hakkı Konyalı’nın bildirdiÄŸine gore; Apik Uncuyan bu kiliseyi MuÅŸ’taki Surp Garabed Kilisesi planına gore yaptırmıştır Kilise, dort katlı cifte can kuleleri ve mermer inÅŸa kitabesinin yer aldığı anıtsal birgiriÅŸi olan batı cephesi ile dikkat cekmektedir. Yapının ic mekanı, buyuk bir bolumu sarayressamı Umed Bayzad ve genc yaÅŸta olen kızının ve kimi Ermeni ressamların eserleri olan yaÄŸlı boya tablolarlarla deÄŸerlendirilmiÅŸtir12. Tek nefli, beÅŸik tonozlu bazilikal buyuk bir yapıolan kilise, Ä°stanbul Ermeni Kiliseleri arasındaki az sayıdaki cift galerili yapılardan biridir.
GiriÅŸ mekanı olan narteksin (kavit) ustundeki bu galeriler (vernadun), biri koroya diÄŸeri kadınlara ayrılmış mahfillerdir. Ermeni tarihcilerin bildirdiÄŸine gore; kilisenin tam karşısında BaÄŸlarbaşı Ermeni mezarlıklarına kadar uzanan etrafı duvarlarla cevrili buyuk bir baÄŸ yer almaktaydı. Sahibi olan Uskudarlı Kıymat adlı Ermeni, bu bağın gelirini Kudus Surp Hagop Ermeni Manastırı’na 1615- 1647 tarihleri arasında kesin olarak belirlenemeyen bir yılda bağışlamıştır. Zaman icinde, burada Kudus’ten gelen patrik, piskopos gibi yuksek rutbeli dinadamlarının ve aydınların uzun sure konaklayabilecekleri, calışmalar yapabilecekleri bir manastır 1659-1660 yıllarında yapılmıştır.Cok geniÅŸ bir alanı kapsayan baÄŸ, 17. yuzyılda Vank’ın bağı (manastırın bağı) olarak unlenmiÅŸ, zamanla aynı adı taşıyan ve Ermenilerin yaÅŸadığı havadar ve buyuk bir mahalle haline gelmiÅŸ, fakat 19.yuzyıl sonlarında ve 20.yuzyıl baÅŸlarında terkedilmiÅŸtir
Mezarlıklar ve kilise arasındaki bir noktada, evler arasına sıkışmış kubbeli kucuk yapı, bağlardaki binalardan gunumuze kalan bir kalıntı olarak dikkati Cekmekte gunumuzde bu semte yakıştırılan Bağlarbaşı adı, bir vakitler burada var olan bağın hatırasını yaşatmaktadır. İcerisinde bulunan sarnıc sıvası sebebiyle en azından bir sure icin sarnıc olarak kullanıldığını soylemek mumkundur.
Kilisenin yanı başında, bağın icinde 1719-20 yılında, eÄŸitime-kulture, barış ve dostluÄŸa hizmet etmiÅŸ olan donemin Ä°stanbul PatriÄŸi Hovhannes Golod’un cabaları ile Cemaran adı verilen Ä°stanbul’daki ilk Ermeni ruhban okulu acılmıştır. Surp Garabed Kilisesi’nin,manastır, okul ve geniÅŸ baÄŸların yapılandığı bu alan erken donemlerden baÅŸlayarakozellikle 18. ve 19. yuzyıllarda onemli bir kultur merkezi olmuÅŸtur Tarihi yarımadada, sur ici Ermeni kiliselerinde, ozellikle 17. yuzyılda sayısız minyaturlu eser yazılmıştır. Uskudar’da da bu tip yazmaların hazırlandığı bilinmektedir. Bunlardan bir tanesi bu kilisenin catısı altında hazırlanmıştır. 604 arÅŸiv numarası ile Viyana, Mkhitaristler Manastırı Yazma Koleksiyonu’nda korunan bir Ä°ncil, Rahip Mikael tarafından yazılmış, suslenmiÅŸ ve ciltlenmiÅŸtir. Yazmanın, Ä°ncil yazarlarını betimleyenminyaturlerinden ucu eksiktir. Kitapta sadece Ä°ncil yazarı Markos’un portresi yer almaktadır.Yazıcı, muhtırasında yazmayı Uskudar Surp Garabed Kilisesi’nde 28 Mart1643’te Sultan Ä°brahim doneminde tamamladığını belirtmekte, bu konuda kendi oÄŸretmenirahip Asdvadzadur’dan ve Vartabed Garabed’den yardım aldığını acıklamaktadır.BaÅŸka bir notta, yazmanın, 1958 yılında Peder Krikoris Manian tarafından Ä°stanbul’dan Viyana’ya gonderildiÄŸi kaydedilmektedir Deniz manzarasına sahip olan bağın icinde ve dışında birkac ceÅŸme ve bir de halkın su ihtiyacı icin suyu cok uzaklardan getirilmiÅŸ bir sokak ceÅŸmesi bulunmaktaydı. Halen az ilerdeki Semerciyan Cemaran Okulu’nun bahcesinde duran bu ceÅŸmenin zarif suslemeli mermer aynasında, ikinci kez yapıldığını anlatan 1784 tarihli bir bağış kitabesi okunmaktadır. BaÄŸ icindeki manastır zamanla yerini Cemaran mektebine bırakmış, okul, kilisenin adıyla Surp Garabed Mektebi olarak anılmaya baÅŸlamıştır. Bu okul, halen bulunduÄŸuyerde saray mimarlarından Hovhannes Serveryan ve Garabed Balyan tarafından yeniden,kagir olarak inÅŸa edilmiÅŸ, 13 Eylul 1838’de Cemaran Yatılı Yuksek Okulu (lise/kolej duzeyinde)olarak hizmete acılmıştır. 1841’de kapatılarak el konulan okul, 1845 yılına dek askeri hastane olarak kullanılmıştır. Gunun patriÄŸinin ricaları uzerine cemaate geri verilmiÅŸ, 1846’da Cemaran Okulu adı altında tekrar hayata gecirilmiÅŸ, ancak eski gorkemini yitirmiÅŸtir. DeÄŸerli oÄŸrenciler yetiÅŸtiren bu karma okul 1887’de kiliseyle birlikte yanmış, 1911’de burada yetiÅŸen Levon Semerciyan tarafından yeniden yaptırılmıştır Son banisine atfen Semerciyan-Cemaran adını almış olan okul, son onarımından bu yana eÄŸitim hizmetlerini surdurmektedir. YaÅŸanan bu uzun surecte, Uskudar Erme- ni Cemaati’nin nufusundaki duÅŸuÅŸ, okullardaki oÄŸrenci sayısını da ciddi olarak etkilemiÅŸtir. Bu nedenle Semerciyan-Cemaran, Kalfayan Kız Yetimhanesi ile birleÅŸmiÅŸ, yeni yonetmelik gereÄŸi bir ilkoÄŸretim okulu olarak Semerciyan Cemaran Kalfayan adı ile eÄŸitimdeki yerini almıştır. Yenimahalle Surp Garabed Kilisesi cevresi, esnaf ve zanaatkar Ermenilerin ikamet ettiÄŸi bir semtti. Oysa Selamsız’da, Surp Hac Kilisesi cevresinde geliÅŸen mahalle, saraya yakın, mevki sahibi zengin Ermenilerin tercih ettiÄŸi bir semt olmuÅŸtur.
Yenimahalle Ermeni cemaatinde milletsever, eğitim ve kulture hizmet etmiş bir cok edebiyatcı ve Ermeni aydını yaşamıştır. Bu kişiler tarafından kultur ve yardım dernekleri kurulmuş ise de bunlar uzun soluklu olamamıştır. 1851-1872 yılları arasında yaşamış ve veremdenhayata gozlerini yummuş olan unlu Ermeni şairi Bedros Turyan da kısa suren omrunubu mahallede, kilisenin az ilerisindeki bir evde gecirmiştir
NOTLAR:
USKUDAR ERMENÄ° CEMAATÄ° TARÄ°HÄ°NDE BÄ°R GEZÄ°NTÄ° `32; 141
5 Eremya Celebi Komurciyan, Ä°stanbul Tarihi -17. Asırda Ä°stanbul (Ermenice’den cev. H.D. Andreasyan, yeni
notlarla yayıma hazırlayan K. Pamukciyan), Eren Yay., Ä°stanbul., 1988, s. 279. Ä°stanbul’un tarihi semtlerindeki
nufus dağılımı icin bkz., Ekrem Hakkı Ayverdi, Fatih Devri Sonlarında İstanbul Mahalleleri, Şehrin
Ä°skanı ve Nüfusu, Ankara.
6 Komurciyan, a. g. e., s. 49.
7 Sarkis-Sarraf Hovannesyan, Payitaht Ä°stanbul’un Tarihçesi (Ermenice’den cev. Ä°. Hancer), Ä°stanbul, 1997,
s. 66-67.
8 Torkomyan, a. g. e., s. 270; Komurciyan, a. g. e., s. 281.
9 Torkomyan, a. g. e., s. 23-24; V. Seropyan, “Surp Karabet Kilisesi”, Dünden Bugüne Ä°stanbul Ansiklopedisi,
C: 4, Ä°stanbul, 1994, s. 441; Komurciyan, a. g. e., s. 281.
Surp Garabed Kilisesi - Batı Cephesi
USKUDAR SEMPOZYUMU
10 Torkomyan, a. g. e., 24-31; Seropyan, agm., 441; Sarraf-Hovannesyan, a. g. e., 66-67.
11 Ä°. Hakkı Konyalı, Üsküdar Tarihi, C: II, Ä°stanbul, 1977, s. 425.
12 Torkomyan, a. g. e., s. 33.
Surp Garabed Kilisesi - Batıdan doğuya ic mekan gorunuşu
USKUDAR ERMENÄ° CEMAATÄ° TARÄ°HÄ°NDE BÄ°R GEZÄ°NTÄ° `32; 143
13 Torkomyan, a. g. e., s. 33-34 ve s. 41-42.
14 Halen Selamsız’da yaÅŸayan yaÅŸlı bir Ermeni’den alınan sozlu bilgiye dayanarak, bu kalıntının baÄŸdaki yapıların
bir bakiyesi olduÄŸu soylenebilir.
15 Komuciyan, a. g. e., s. 281.
Surp Garabed Kilisesi - Doğudan batıya ic mekan gorunuşu
Bağdan gunumuze ulaşmış olan kucuk yapı kalıntısı
16Hamazasb Vosgiyan, Tsutsak Hayeren Tserakrats Mkhitarian Madenatarani i Vienna (Viyana Mkhitaristler
Manastırı Ermenice Yazmalar Kataloğu), C: II, Viyana, 1963, s. 65-66.
17 Torkomyan, a. g. e., s. 43.
18 Torkomyan, a. g. e., s. 44-48.
İncil Yazarı Markos Semerciyan Cemaran Kalfayan İlkoğretim Okulu
YORUMLAR